Tìm hiểu khái niệm văn hoá

Chúng ta đã trải qua nhiều lần thảo luận, tìm hiểu khái niệm văn hóa để có một quan niệm đầy đủ về văn hoá. Nhiều nhà văn hóa lớn của thế giới đã có những câu khái quát để trả lời câu: Văn hóa là gì? rất hay, rất đúng. Xin chọn thử để xem một số câu:

Ví dụ:

- Văn hóa là thiên nhiên thứ hai (Gorki),

- Văn hóa là cái gì tồn tại mãi trong con người khi tất cả mọi cái đã bị quên đi (Herriot nhắc lời một nhà sư phạm Nhật Bản)

- Một nền văn hóa, chính là lối sống của một xã hội (Linton)

- Văn hóa không phải chỉ là sự hiểu biết, nhưng nó đòi hỏi trước hết là sự hiểu biết.

- Không thể có người văn hóa cao (cultivé) một lần là xong, mà chỉ có những người đang tự nâng cao mình về văn hóa (qui se cultivé) (Bonasse) (trích lại trong sách “La dissertation philosophique” của Armand Cuvillier – Paris 1960)

Các nhà văn hóa Xô-viết cũng có những câu viết khá tiêu biểu về khái niệm văn hóa:

Arnoldov viết: “Bản thân khái niệm văn hóa gắn liền với toàn bộ các giá trị vật chất và tinh thần đã được sáng tạo ra. Nó bao gồm hoạt động sáng tạo, toàn bộ quá trình sản sinh ra cái quan niệm và sự vật chất hóa chúng, cũng như nội dung của các giá trị tinh thần và vật chất được sáng tạo ra trong hoạt động này” (Trên con đường tiến bộ văn hóa. NXB Tiến bộ 1974 )

Bale E.A viết: “Văn hóa là hoạt động sáng tạo của nhân loại, trong tất cả cái phạm vi của tồn tại và ý thức, là cái quá khứ được vật thể hóa trong các giá trị văn hóa nào đó, cũng như cái hiện tại và tương lai được xây dựng trên việc lĩnh hội kinh nghiệm của quá khứ đã tích lũy được và nhằm mục đích cải tạo tự nhiên, xã hội và bản thân con người” (Chủ nghĩa cộng sản-văn hóa-con người. NXB “Nga xô viết” 1979)

Lunatrarxki viết: “Chúng ta gọi nó (Văn hóa) là tất cả những nỗ lực của con người và những thành tựu của y, nhằm cải tạo bản thân và tự nhiên chung quanh mình, nhằm làm cho hoàn cảnh thích nghi với những nhu cầu của con người, như vậy nhằm tạo cho con người có khả năng phát triển rộng rãi và kích thích mọi tài năng thực sự của con người, làm cho con người gần lại với hạnh phúc thực sự nhân đạo, cao cả, sáng sủa và đầy tình anh em” (Mười năm cách mạng và văn hóa, 1927)

Erhard John, CHDC Đức viết: “Văn hóa, chính là trình tự sáng tạo con người, bằng lao động của con người. Đối tượng của văn hóa là việc cải tạo giới tự nhiên chung quanh con người theo hướng tiến bộ, là việc làm cho tự nhiên ngày càng thích ứng với những nhu cầu của con người, ngày một tăng lên theo sự phát triển tiến bộ của con người tức là việc hình thành lên bản tính con người”.

Và: “Văn hóa bao gồm không những một trình độ phát triển, một trạng thái đã đạt được, mà còn là quá trình trong đó những lợi ích văn hóa này được sáng tạo ra và sử dụng vào đời sống xã hội” (Những vấn đề văn hóa và hoạt động văn hóa. NXB Tiến bộ Matxcova 1969)

Rất nhiều người đã nói về văn hóa, và nói khác nhau khá nhiều. Trong mỗi cách nói người ta đều cố gắng tìm cách diễn tả làm nổi bật lên cái bản chất nhất của văn hóa, chỉ ra được cái bản chất đó. Có thể nói loài người đã mỗi ngày càng thấy rõ hơn, đúng hơn cái bản chất của văn hóa. Cho nên tuy có nhiều cách nói khác nhau, ta cũng có khả năng thu hoạch được những điều cơ bản của bản chất văn hóa. Thông thường ta thấy ai nói đến văn hóa cũng đều phải nói đến sự hiểu biết, sự bồi dưỡng và hoàn thiện con người về trí tuệ, đạo đức và tình cảm, phải nói đến sự sáng tạo, nói đến thẩm mỹ, nghệ thuật, và nhất là nói đến tính người và tình người. Văn hóa vừa là một trạng thái, một trình độ, vừa là những hoạt động để sáng tạo, bảo quản phân phối, và cả sự tiêu dùng các sản phẩm được sáng tạo ra. Như vậy nói về văn hóa không thể chỉ nói về một mặt nào, một điểm nào. Phải có một sự diễn giải bao gồm được ý nghĩa nhiều mặt của văn hóa.

Gần đây, đồng chí Lê Duẩn có viết : “Từ cội nguồn của nó, văn hóa là lao động. Hành vi văn hóa đầu tiên chính là lao động của con người tác động vào tự nhiên. Có lao động mới có con người, có con người mới có văn hóa. Văn hóa là biểu hiện sự gắn bó giữa người và người, làm cho con người hiểu kỹ con người, làm nẩy nở những tình cảm tốt đẹp của con người trong lao động cải tạo thiên nhiên” (Nắm vững quy luật, đổi mới quản lý. NXB Sự thật 1984, tr.57)

Đồng chí Lê Duẩn còn viết: “Con người là vốn quý nhất. Hạnh phúc của con người là mục tiêu của sự nghiệp cách mạng của Đảng và nhân dân ta. Khẩu hiệu hành động của chúng ta là tất cả vì con người, tất cả do con người” (Sách đã dẫn, tr.56).

Và “Nói đến văn hóa, trước hết là nói đến con người” (Sách đã dẫn, tr.56).

Nghị quyết Đại hội IV ghi rõ: “Nhiệm vụ trung tâm của cách mạng tư tưởng văn hóa là xây dựng nền văn hóa mới và con người mới xã hội chủ nghĩa” (Nghị quyết Đại hội IV, 12.1976, tr.50).

Qua những nghị quyết Đại hội Đảng lần IV và V, đặc biệt qua những lời phát biểu của các đồng chí Lê Duẩn, Trường Chinh, Phạm Văn Đồng – chúng ta có thể thấy quan niệm về văn hóa của Đảng ta rất khoa học, chính xác, đó là một quan niệm toàn diện và biện chứng. Có thể nêu lên khái quát mấy điểm như sau:

1. Xây dựng nền văn hóa mới là một mục tiêu của Cách mạng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Rõ ràng ở đây có một nhiệm vụ chính trị lớn của cách mạng : Xây dựng nền văn hóa mới và xây dựng con người mới – không phải chỉ có một số công tác văn hóa cụ thể.

2. Xây dựng một nền văn hóa mới là phải bảo tồn, trân trọng mọi giá trị văn hóa tốt đẹp của quá khứ, phù hợp với nguyên tắc xã hội chủ nghĩa, phải kết tinh và nâng cao những giá trị đó lên. Đó là những giá trị vật chất chứa đựng ý nghĩa văn hóa, những giá trị đạo đức, tinh thần thể hiện trong các phong tục đẹp đẽ. Đồng thời phải sáng tạo, xây dựng những giá trị văn hóa mới. Những giá trị văn hóa này vừa bắt nguồn từ truyền thống tốt đẹp của dân tộc, vừa tiếp thu có chọn lọc các giá trị cao đẹp của nhân loại, các thành tựu văn hóa và khoa học kỹ thuật hiện đại. Phải tạo ra và nâng cao đời sống văn hóa tinh thần trong nhân dân ở các cơ sở dân cư, xây dựng lối sống mới lành mạnh và tốt đẹp.

Vì thế vừa phải coi trọng bảo tồn, vừa coi trọng việc xây dựng mạng lưới thiết chế văn hóa, các phong trào văn hóa văn nghệ quần chúng.

3. Ta đặt vấn đề cách mạng tư tưởng văn hóa, cho nên điều cần chú ý đầu tiên là phải giải quyết các vấn đề tư tưởng, phải đấu tranh tư tưởng, chống lại các loại tư tưởng tư sản, phong kiến, xây dựng và nâng cao tư tưởng Mác – Lê nin, tư tưởng xã hội chủ nghĩa. Cách mạng văn hóa phải lấy việc bồi dưỡng tư tưởng làm linh hồn. Nhưng cách mạng văn hóa có một nội dung toàn diện, nó bao gồm các sự nghiệp – khoa học kỹ thuật, giáo dục quốc dân, văn nghệ, y tế, thể thao thể dục và các vấn đề xã hội khác.

4. Trong toàn bộ công cuộc xây dựng xã hội chủ nghĩa  ở Việt Nam phải “xây dựng chế độ làm chủ tập thể, trong đó có làm chủ tập thể về văn hóa. Và do đó xây dựng một nền văn hóa mới cũng là nền văn hóa làm chủ tập thể, một nền văn hóa cao, nó đưa con người lên vị trí làm chủ xã hội, làm chủ thiên nhiên, làm chủ bản thân” (Lê Duẩn)

5. Đảng cũng đề ra nhiều nguyên tắc cho một nền văn nghệ mới, đề ra những nhiệm vụ vẻ vang cho các văn nghệ sĩ, xác định vai trò và trách nhiệm của sự lãnh đạo của Đảng đối với việc xây dựng nền văn hóa mới, phát triển nền văn nghệ mới.

Văn hóa là một phạm trù hết sức rộng lớn, phong phú và đa dạng, là một hiện tượng xã hội xen kẽ và thẩm thấu trong tất cả mọi mặt hoạt động của xã hội. Vì vậy khái niệm văn hóa vừa có nhiều nghĩa vừa rất linh hoạt, khó có thể có một công thức định nghĩa gọn gàng mà bao hàm đủ các mặt ý nghĩa của nó. Mỗi một câu nói nổi tiếng về văn hóa thường cũng chỉ nói trúng một khía cạnh của bản chất văn hóa, nhưng nó được chấp nhận và truyền tụng vì nó đúng, tuy chưa ai nói đầy đủ. Tổng hợp tất cả những hiểu biết có được sự giải thích khái niệm văn hóa rất khác nhau ấy, dưới ánh sáng quan điểm của Đảng ta về văn hóa, chúng tôi thử cố gắng đưa ra một khái niệm.

Văn hóa là một khái niệm khoa học để nói về một hiện tượng xã hội, đó là những quá trình hoạt động lao động sáng tạo của con người theo hướng thật, tốt, đẹp tác động vào thiên nhiên và xã hội và các sản phẩm của các hoạt động đó được lưu truyền từ đời này sang đời khác. Những cái đó có tác dụng phát triển các lực lượng bản chất của con người bao gồm cả lực lượng thể chất và lực lượng tinh thần (ý thức, khả năng sáng tạo) do đó làm cho xã hội tiến bộ và làm con người ngày càng hoàn thiện, phát triển toàn diện.

Như vậy ở đây có một sự quan hệ mật thiết giữa một chuỗi khái niệm – đó là các khái niệm hoạt động lao động sáng tạo phân biệt với những hoạt động không sáng tạo, hoạt động đó phải theo hướng thật (đúng), tốt, đẹp (chân, thiện, mỹ) chứ không thể là cái hoạt động theo hướng khác hoặc ngược lại. Văn hóa bao gồm cả những hoạt động sáng tạo và các sản phẩm của nó. Những sản phẩm này lại được lưu truyền từ đời này sang đời khác và là những giá trị văn hóa của đời sau. Nhưng tất cả cái đó phải nhằm vào việc bồi dưỡng vun đắp con người làm cho con người ngày càng trở nên “CON NGƯỜI” thực sự - tức là phát triển những lực lượng bản chất người. Do đó mà xã hội tiến bộ và con người ngày càng được hoàn thiện.

Vậy cái bản chất của văn hóa là sự bồi dưỡng vun trồng con người, như Bác Hồ đã nói rất sâu sắc trong hai chữ “TRỒNG NGƯỜI” (... Vì hạnh phúc trăm năm, trồng người).

Con người có những hoạt động sinh lý như ăn, uống, tình dục, bài tiết, ... Xét về nguồn gốc là bản năng, là không có ý nghĩa văn hóa. Nhưng nó sẽ có ý nghĩa văn hóa (hay phản văn hóa) khi con người biểu hiện nó trong một tương quan xã hội như thế nào đó. Chẳng hạn nói về ăn “ăn xem nồi, ngồi xem hướng” (thành ngữ) là văn hóa. Nói về nhu cầu bài tiết của cơ thể thì xây nhà vệ sinh là văn hóa, v.v...

Như vậy, những hoạt động bản năng thụ động là không văn hóa. Chỉ có những hoạt động sáng tạo - những hoạt động tìm ra được cái mới theo hướng đúng, tốt, đẹp là văn hóa. Cũng có những hoạt động sáng tạo nhưng không văn hóa, chẳng hạn việc sáng chế ra bom nguyên tử giết người hàng loạt, hay việc cho ra đời một câu chửi lố lăng, một tiếng “lóng” mang ý nghĩa xấu, làm méo mó ngôn ngữ dân tộc thì đâu phải là văn hóa mà là phản văn hóa.

Những hoạt động sáng tạo có quá trình theo hướng đúng, tốt, đẹp đều tạo ra các sản phẩm, các giá trị vật chất và tinh thần, những sản phẩm và giá trị đó là văn hóa. Có giá trị văn hóa vật chất và giá trị văn hóa tinh thần. Văn hóa tất yếu phải vì con người, phải có tác dụng phát triển con người tức là phát triển các lực lượng bản chất người (thể chất và tinh thần) rồi nhờ thông qua con người, thông qua những hoạt động của con người, những sản phẩm và giá trị đó có sự lưu truyền, tích lũy từ đời này sang đời khác làm cho xã hội ngày càng tiến bộ.

Như trên đã nói, khái niệm văn hóa rất rộng và rất linh hoạt, nhiều nghĩa, từ văn hóa kết hợp với các từ khác thành nhiều cụm từ và ở mỗi cụm từ trong đó văn hóa có thể có một ý nghĩa hẹp hơn.

Chúng ta có:

- Xây dựng nền văn hóa mới

- Cách mạng tư tưởng văn hóa

- Trình độ văn hóa

- Sự nghiệp văn hóa

- Có văn hóa – văn hóa cao

- Không có văn hóa – văn hóa thấp

- Đời sống văn hóa – sinh hoạt văn hóa

- Hoạt động văn hóa

- Văn hóa quần chúng

- Cơ quan văn hóa

- Thiết chế văn hóa

- Đấu tranh văn hóa – mặt trận văn hóa, v.v... và v.v...

Chúng ta có thể từ khái niệm văn hóa như trình bày ở trên với quan niệm về cái bản chất nhất của văn hóa, coi cái bản chất đó là cái nhất quán xuyên suốt, ta có thể quan niệm một cách nhất quán các khái niệm văn hóa ở các cụm từ khác nhau dùng trong các trường hợp khác nhau.

Cái căn cốt nhất, cái nhất quán cho nhân loại từ đời này sang đời khác, xuyên suốt không gian và thời gian của quan niệm văn hóa tức là cái bản chất của nó gồm ba điều:

1. Vun trồng để hoàn thiện con người.

2. Là khai thác sự hiểu biết, tiềm năng trong con người.

3. Là sáng tạo.

Nói vắn tắt, tất cả những gì là văn hóa là những cái gì có sự hiểu biết, có sự sáng tạo, có sự tiến bộ xã hội; ngược lại thì không phải là văn hóa mà là phản văn hóa. Những gì là văn hóa phải có tính người, phải góp phần hoàn thiện nâng cao nhân cách. Muốn phân biệt được các loại hình văn hóa trong lịch sử văn hóa phải lấy ý thức hệ, lấy thế giới quan làm linh hồn, làm căn cứ và tiêu chuẩn đầu tiên. Văn hóa xã hội chủ nghĩa khác văn hóa các hệ tư tưởng phi Mác-xít – lêninnit. Văn hóa xã hội chủ nghĩa là văn hóa hoàn thiện con người. Nói như vậy tức là ta đã thấy văn hóa có tính kế thừa. Đừng quên rằng tất cả văn hóa trước xã hội chủ nghĩa đều có tác dụng thúc đẩy sự tiến bộ của con người. Điều đó cũng có nghĩa là con người càng tiến bộ hơn, văn hóa hơn theo tiến trình phát triển của lịch sử, cũng có nghĩa là con người của xã hội phong kiến tiến bộ hơn con người của xã hội nô lệ, con người xã hội tư bản tiến bộ hơn con người xã hội phong kiến. Nhưng trong xã hội cũ do sự phân chia giai cấp, do sự áp bức bóc lột của bọn thống trị, nên con người có nhiều mặt bị tha hóa nghiêm trọng. Xã hội xã hội chủ nghĩa sẽ loại trừ được tất cả những yếu tố làm tha hóa con người, sa đọa con người và văn hóa xã hội chủ nghĩa có tác dụng làm hoàn thiện con người. Cho nên những hoạt động không sáng tạo thì không văn hóa và những hoạt động, những hành vi, những vật thể không nâng cao con người theo hướng đúng, tốt, đẹp là không văn hóa.

Khi nói đến hoạt động sáng tạo thì không chỉ nói lĩnh vực sản xuất, mà còn bao gồm cả sự lưu giữ và truyền bá. Những hoạt động ngược lại yêu cầu ấy là phản văn hóa.

Mọi người đều nhấn mạnh yếu tố sáng tạo của văn hóa. Thế mà cái đặc trưng cơ bản nhất của sáng tạo này là nghệ thuật. Nó lý giải những hiện tượng hàng ngày của ta. Khi nói những giá trị văn hóa tiêu biểu của một dân tộc là ta nói đến những tác phẩm nghệ thuật, những nghệ sĩ tiêu biểu. Khi ta giới thiệu nền văn hóa của ta với thế giới ta cũng giới thiệu các tác phẩm nghệ thuật. Giới thiệu phong tục tập quán và các mặt văn hóa khác là việc làm đòi hỏi phải có thời gian. Một người nước ngoài đến với chúng ta trong mấy tiếng đồng hồ ta chỉ có thể giới thiệu một tiết mục (diễn Thị Mầu lên chùa) là giới thiệu một giá trị văn hóa, v.v... Nhưng nếu cho người ta về xã ở hàng tháng để xem một đám cưới, xem một đám ma, xem dân ta ăn ở thế nào, v.v... giới thiệu văn hóa như vậy thì rất phiền phức và khó thực hiện.

Những danh nhân văn hóa lớn nhất cũng chính là những người hoạt động sáng tạo mạnh nhất, cả về khoa học và về nghệ thuật. Thông thường người đời nghiêng về phía tước hiệu “danh nhân nghệ thuật” của họ nhiều hơn. Nguyễn Trãi là một nhà chính trị, vừa là một nhà quân sự, vừa là một nhà ngoại giao, vừa là một nhà văn hóa, nhưng với thời gian vai trò nhà văn hóa của ông vẫn ngời sáng hơn và được thế giới chú trọng hơn. Bác Hồ là nhà văn hóa vĩ đại. Người đã xây dựng được nhiều nếp sống đẹp “mình vì mọi người, mọi người vì mình” nhưng cái chính trong hoạt động văn hóa của Người là văn – chương kiệt xuất với đỉnh cao là “Nhật ký trong tù” vô giá.

Văn minh là một hình thức, một mặt biểu hiện của văn hóa, hẹp hơn văn hóa. Nó gắn chặt với một thành tựu khoa học xã hội hoặc tự nhiên. Trước đây ta có văn minh trồng lúa nước và sau này trên thế giới có công nghiệp: văn minh vật chất, văn minh xe hơi, nền văn minh ti-vi, nền văn minh vi-đê-ô ca-sét.

Văn hóa là một trong những hệ thống hoạt động xã hội (không đồng nghĩa với hoạt động xã hội nói chung) hệ thống này có chức năng, nhiệm vụ của nó là phát triển xã hội theo 3 yêu cầu bản chất: hiểu biết, sáng tạo và nhân cách.

Phát triển văn hóa bao gồm cả hoạt động sản xuất tinh thần, lưu giữ và sử dụng các sản phẩm, các giá trị, nâng cao tinh thần, thể lực con người theo một định hướng nhất định, theo các hoạt động giao tiếp của con người. Phát triển văn hóa ở mức độ sâu rộng to lớn cũng có nghĩa là một cách mạng văn hóa. Cách mạng văn hóa là thay đổi cơ bản quá trình phát triển văn hóa.

Quan niệm về văn hóa trên đây giúp ta lý giải được nhiều vấn đề trong hoạt động thực tiễn. Ta có thể suy ra như sau:

- Một người có sức hiểu biết rộng lớn hoặc có hoạt động sáng tạo mạnh mẽ là nhà văn hóa;

- Hoạt động văn hóa là những hoạt động đem lại sự hiểu biết cho mọi người, khêu gợi những khả năng sáng tạo của con người, tạo nên những phong tục tập quán tốt đẹp, xây dựng mối quan hệ người và người theo đạo lý cao cả – đầy tình thương yêu và tôn trọng lẫn nhau;

- Người có văn hóa là người có những hiểu biết, yêu thích sự sáng tạo và nhất là có nhân cách tốt đẹp;

- Người kém văn hóa là những người ngược lại;

- Một hành động có văn hóa là một hành động đem lại cái gì tiến bộ, hướng tới đúng, tốt, đẹp, biểu hiện nhân cách đẹp. Hành động ngược lại là hành động kém văn hóa.

Xây dựng một nền văn hóa là nhiệm vụ của nhiều cơ quan, nhiều bộ. Nhưng Bộ Văn hóa là Bộ chịu trách nhiệm chính tổ chức những hoạt động sáng tạo nghệ thuật, lưu giữ truyền bá các giá trị văn hóa, cho nên có nhiệm vụ nặng nề nhất và được mang tên Bộ Văn hóa.

Chúng ta còn gặp một vấn đề là cơ cấu của văn hóa, các thành tố hình thành văn hóa.

Có một số người diễn giải: “văn hóa như lớp kem” các hoạt động xã hội như các “lớp bánh”, mỗi lớp bánh có một “lớp kem”, cắt ngang ra thì thấy rõ mối quan hệ đó, quan hệ văn hóa với các hoạt động xã hội. Cho nên xã hội có hoạt động gì là có văn hóa ấy: văn hóa lao động, văn hóa quản lý, văn hóa chính trị, văn hóa thể thao, văn hóa thương nghiệp, v.v... cái gì cũng có văn hóa cả. Vậy thì cơ cấu văn hóa phải như thế nào? Có phải cơ cấu của văn hóa phải đồng nhất với cơ cấu của xã hội không? Xã hội có bao nhiêu lĩnh vực hoạt động thì có bằng ấy thành tố văn hóa không?

Văn hóa với bản chất của nó, như đã trình bày ở trên thì cấu tạo kết cấu của nó có thể phải có các loại thành tố. Không có thành tố cơ bản là không thành văn hóa. Ngoài ra, văn hóa còn một loại thành tố nữa: thành tố phát sinh như chữ dùng của một nhà nghiên cứu nào đó.

Một nhà khoa học đã viết:

“Văn hóa là một tổ hợp bao gồm sự hiểu biết, tín ngưỡng, nghệ thuật, đạo đức, pháp luật, phong tục và tất cả những năng lực khác mà con người với tư cách là một thành viên xã hội đã đạt được” (Tylor, một tác giả Mỹ và Anh – chưa rõ – Trích lại ở sách Manuel de sociologie của Armand Cuvillier 1956, Paris).

Có thể coi đây là một quan niệm về thành tố cơ bản của văn hóa tương đối hợp lý.

Thành tố cơ bản, nhất định phải có, là linh hồn của nó, xương sống của nó, đúng như nhiều người thừa nhận, là thế giới quan, là tư tưởng, là triết học. Một thành tố nữa là đạo đức nhất thiết phải có. Các nhà khoa học ở Liên Xô cũng nhấn mạnh vai trò đạo đức trong văn hóa. Đạo đức tạo thành nhân cách, nhân cách lại tạo nên chủ nghĩa nhân đạo trong một nền văn hóa chân chính. Lẽ dĩ nhiên đạo đức ở đây là ta theo quan niệm mác-xít chứ không phải đạo đức theo quan niệm truyền thống. Thành tố thứ ba của văn hóa cũng không kém bản chất là thẩm mỹ mà bản chất của nó là nghệ thuật. Nếp sống phong hóa, giao tiếp cũng là một thành tố rất văn hóa không thể thiếu được. Có một hoạt động mà hiện còn rất nhiều danh từ để gọi : hoạt động thời gian tự do hay hoạt động thời gian rỗi, cũng là một thành tố văn hóa. Hoạt động khoa học là một hoạt động rất văn hóa, nó được biểu hiện thông qua những văn hóa phẩm và trình độ tri thức của các thành viên trong xã hội, cái mà ta vẫn gọi là “người có trình độ văn hóa”. Giáo dục là một hoạt động to lớn có quy mô trong xã hội tạo nên nền tảng của văn hóa.

Những thành tố trên được hình thành liên kết lại với nhau, nó có những yếu tố bền vững thì có được một nền văn hóa. Ta không thừa nhận có một nền văn hóa thực dân mới vì nó chỉ phục vụ cho một âm mưu chính trị xâm lược của nó chứ không tạo ra được một cái gì bền vững, thành hệ thống, tuy rằng di hại của nó cũng rất lớn.

Trong văn hóa những thành tố phát sinh như “văn hóa chính trị”. “Văn hóa chính trị” và “cái chính trị” là hai hay là một? “Văn hóa – chính trị” hay “văn hóa chính trị”? Chính trị là một lĩnh vực hoạt động xã hội rộng lớn có tính chất bao trùm, vậy nó phải có văn hóa của nó, gọi là “văn hóa chính trị”. Có người cho là văn hóa pháp quyền, và cứ đà này thì có thể còn kéo ra nhiều tên gọi khác nhau nữa.

Theo các văn kiện đại hội Đảng, khoa học không đặt ra trong chương nhiệm vụ văn hóa, mà văn hóa bao gồm giáo dục văn học nghệ thuật, y tế, thể dục thể thao, thông tin đại chúng. Còn khoa học lại thuộc lĩnh vực kinh tế sản xuất. Nhưng như vậy không có nghĩa là văn kiện đại hội Đảng không coi khoa học là một thành tố của văn hóa. Tổng hợp lại ý tứ của chương nhiệm vụ văn hóa tư tưởng, thì ta thấy Đại hội đã quan niệm văn hóa với những thành tố cơ bản của nó rất rõ.

Các tổ chức của Đảng và Nhà nước phân công phụ trách các lĩnh vực văn hóa còn có chỗ chênh nhau giữa các tổ chức Đảng, tổ chức Hội đồng Bộ trưởng và tổ chức Quốc hội, nhưng điều đó cũng không hại gì đến quan niệm về các thành tố cơ bản của văn hóa.

Một ý kiến khác chung quanh vấn đề giá trị văn hóa. Thế nào là giá trị văn hóa? Ta mới có Pháp lệnh “Bảo vệ và sử dụng các di tích lịch sử văn hóa”. Một di tích có giá trị lịch sử có thể có giá trị văn hóa. Còn di tích nào không có cái gì thúc đẩy sự tiến bộ, cũng không có cái gì gây cảm xúc thẩm mỹ thì không nói là có giá trị văn hóa được. Giá trị nào có ý nghĩa sáng tạo tiến bộ, nâng cao nhân cách, những cái đó mới có giá trị văn hóa. Những giá trị như đạo đức, thẩm mỹ là thuộc tính của giá trị văn hóa chứ không phải độc lập với giá trị văn hóa.

Giá trị văn hóa nói chung là như vậy. Giá trị văn hóa dân tộc thì đã rõ. Chủ nghĩa xã hội tiếp thu tất cả giá trị văn hóa của loài người, do vậy một phạm trù mới đặt ra là văn hóa xã hội chủ nghĩa là thế nào? Con rồng khắc ở đền chùa, “Thị Mầu lên chùa”, “Nghêu, Sò, Ốc, Hến” có phải là văn hóa xã hội chủ nghĩa không? Vấn đề quả là không đơn giản, nó cũng đang đụng đến vấn đề mà nhiều ý kiến muốn tranh luận, trao đổi nhằm phục vụ đường lối đúng đắn của Đảng trong sự nghiệp xây dựng nền văn hóa xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam với nội dung xã hội chủ nghĩa và tính dân tộc.

Tính thừa kế và phát triển văn hóa là một vấn đề rất quan trọng mà Nghị quyết Đại hội Đảng đã nêu rõ. Ta có vốn văn hóa kết tinh cái hay cái đẹp rất lớn cần nâng cao, nhưng cũng có những thói hư tật xấu cần phải gạt bỏ. Ở đây cần tránh hai thái độ cực đoan : hoặc cho quá khứ là tuyệt vời, cái gì cũng là mẫu mực cho hiện đại, hoặc cho giá trị cũ là hoàn toàn không thích hợp với hiện đại, nên cần loại bỏ, cần hoàn toàn xây dựng mới.

Trên đây, chúng tôi đã cố gắng trình bày một số ý kiến nhằm tìm hiểu khái niệm văn hóa. Có thể coi như đây là một cách tìm hiểu, một hướng tìm hiểu, trong khi có thể có nhiều cách và hướng tìm hiểu khái niệm văn hóa.

Bản thân người đề ra hướng tìm này thấy trong cách tìm hiểu và diễn giải ra như trên có những điểm có thể yên tâm được – Nó chỉ ra cái bản chất hợp lý nhất của văn hóa, nó chỉ ra được các bản chất ấy tạo nên cái nhất quán trong sự hiểu khái niệm văn hóa ở nhiều trường hợp khác nhau.

Tất nhiên muốn có một quan niệm vững chắc và đầy đủ về văn hóa, không thể chỉ có một bài ngắn trình bày được hết. Còn phải tìm hiểu và suy nghĩ nhiều mặt hơn nữa.
Mong rằng đây có thể là một sự đóng góp có ích.

(Trích Trần Độ tác phẩm, tập II, Nxb Hội Nhà văn, 2012)