Tổng khởi nghĩa quê tôi

Hồi ký của Họa sĩ Lê Lam

Nước sông Hồng đỏ ngầu từ thượng nguồn đổ về, cuốn theo những mảng cây lớn nhỏ, đen xẫm, giơ lên những cành như những cánh tay, cẳng chân, lao đi vun vút. Trên mặt sông mênh mông hầu như không có một con thuyền. Tất cả thuyền bè đều dạt, luồn lẫn trong các làng xóm ven sông như đã gần ngập thủm vì nước lụt năm 1945 lớn một cách khác thường, chỉ còn lại những ngọn tre xanh, nghiêng đi trong phù sa đỏ, lạnh.

Dân làng ngoài bãi ven sông đã đổ hết lên đê với tất cả thóc lúa, nồi niêu bát đũa, chó má, trâu bò… Những người già và đứng tuổi không giấu vẻ âu lo. Chỉ có đám trẻ con lại có vẻ thích thú với cuộc sống chạy nhảy đùa nghịch hò hét thoải mái trên mặt đê. May mắn là mùa rằm tháng bảy ta, vẫn trời xanh mây trắng, nắng đẹp, trăng trong. Các chàng trai cô gái vẫn làm việc quần quật chở thuyền vận tải các đồ ăn thức đựng cho các gia đình từ trong xóm lụt ra đê. Họ vừa làm vừa nói chuyện râm ran. Cái vui của lớp thanh niên cũng lây lan sang các cụ đang ngồi uống nước chè, hút thuốc lào bên cái cối xay và vài thúng thóc cùng một ổ chó con…

Bỗng trên mặt đê mọi người xôn xao nhìn về phía chợ Bỏi, một chiếc ô tô chở nhiều người, có một lá cờ đỏ được phất liên tục, dân ở trên đê xúm lại. Năm phút sau, ô tô lại từ từ đi theo con đê quai về phía điếm canh Thôn Nhị, tiếng máy nổ ù ù của ô tô càng rõ dần. Bà con Thôn Nhị đã tụ tập đông trước điếm canh đê ngóng chờ một điều gì mới lạ đây! Một chiếc ô tô tải không mui chở đầy các tahnh niên Hà Nội. Họ phất một lá cờ đỏ sao vàng rất to phần phật cùng với các lá cờ con, mặt tươi cười rạng rỡ như chưa từng thấy. Một anh thanh niên mặc áo sơ mi trắng cộc tay nhảy lên đầu ô tô, cầm loa nói dõng dạc:

Thưa đồng bào, bọn phát xít Nhật đã đầu hàng quân Đồng Minh. Chính phủ Trần Trọng Kim và vua Bảo Đại đã đổ, không còn nữa. Việt Minh đã cùng với đồng bào ta chiếm Hà Nội rồi! Nhiều nơi khác cũng đã vùng lên khởi nghĩa. Nước nhà đã được độc lập rồi! Dân ta không phải làm kiếp ngựa trâu nữa! Chúng ta từ nay không phải là nô lệ nữa!

Chúng tôi được thượng cấp của Việt Minh ở Hà Nội phái về để báo cho đồng bào biết và thượng cấp cũng kêu gọi đồng bào hưởng ứng, ủng hộ những điều đề ra của Việt Minh!

Xin đồng bào cùng hô to:

Đả đảo phát xít Nhật!

Việt Nam độc lập muôn năm!

Ủng hộ Việt Minh!

Nhân dân thôn Nhị hô vang các khẩu hiệu như làm rung cả làn nước đỏ mênh mông trong dáng chiều vàng rực. Trên xe, các thanh niên lại phất cờ đỏ sao vàng và hát vang bài hát: Đây Bạch Đằng giang sông hùng dũng, đây nòi giống Tiên Rồng, giống Lạc Hồng, Nam Bắc Trung …

Xe ô tô lại từ từ lăn bánh cùng với tiếng reo ca về phía Cổ Điển, Võng La, Đại Độ …

Vừa lúc đó anh Cư, anh Độ đạp xe tới. Mọi khi các anh chỉ đi bộ trên các lối nhỏ trong làng, thường là các bãi dâu, bãi ngô, bạt ngàn xanh ngắt. Mọi người xúm lại bên các anh. Anh Cư nói to với mọi người :

- Ta đã chiếm Hà Nội rồi. Ngày mai chúng ta sẽ chiếm huyện Đông Anh. Tất cả dân làng sẽ vác gậy gộc, giáo mác, mã tấu, câu liêm, thuổng cuốc … và cả súng nữa. Các đồng chí Thạc, Cường, Thao, Quý, Vạn … chuẩn bị cho tốt nhớ. Cả đội nhi đồng cứu vong cũng đi … Lẫm nhớ, nhi đồng sẽ hát bài Chào cờ … Chúng tôi vừa ở trên Tráng Việt, Sáp Mai, Võng La về đây. Trên ấy đang chuẩn bị sôi sục lắm, cả các cụ bảy tám mươi cũng đòi đi … Thế nhớ, gấp rút chuẩn bị chu đáo, sáng tinh mơ ta kéo nhau lên huyện. Kế sách tôi đã bàn kỹ với anh Thạc, cứ thế mà làm …

Cụ bá Đức, sau khi vái chào hai anh cán bộ Việt Minh đã quy sang nói với các cụ rằng :

- Vận nước đã đến rồi các ông ơi ! Dân ta từ nay không phải quỳ lạy cả con chó của thằng Tây con Đầm nữa ! … Mới cách đây dăm bảy năm, chúng tôi – hàng chánh tổng, lý trưởng phải lên tỉnh để đón công sứ Tây mới về. Trong buổi lễ chào, tất cả chúng tôi phải quỳ phủ phục. Quan tuần phủ Phúc Yên bước ra, tên công sứ Tây mũi lõ mắt xanh đút túi quần bước ra, vợ nó, con đầm đội mũ trắng ôm con chó ăng ẳng kề bên … Thế là chúng tôi phải lạy cả con chó nhà chúng nó ba lạy ! … Đời tôi làm chánh tổng bá hộ tưởng vinh hạnh lắm, nhưng thế đấy, còn cái nhục nào hơn, hử ???

Cụ vừa nói vừa trào nước mắt : Vận nước đến rồi ! Vận nước đến rồi các ông các bà ơi !

Đêm ấy trăng sao vằng vặc. Điếm canh đê trở thành nơi tụ hội cho cuộc chuẩn bị. Các chị phụ nữ và vài bác thợ may lo cho thêm nhiều cờ đỏ sao vàng. Mấy anh thanh niên đang dán phết lên cái loa làm bằng tre, mấy cậu thiếu niên nhi đồng chúng tôi được phân công kẻ các khẩu hiệu trên nong nia, trên cót.

Chiếc đèn bão để đi tuần đêm canh đê hôm nay bỗng trở thành cứu tinh ánh sáng cho cuộc chuẩn bị khởi nghĩa.

Trống canh tư đã điểm, cả thôn Nhị ở trên đê thức dậy. Trời còn tối chưa rõ mặt người nhưng họ đã í ới gọi nhau chỉnh tề đội ngũ, tiếng cười nói râm ran. Có cả những tiếng hô : một hai một hai … đi đều bước … nghiêm nghỉ …

Một vệt sáng hồng thật nhẹ đủ để nhìn rõ mặt người, người dân Nhị thôn mới nhận rõ thì ra cả một đoàn quân, ngũ hàng tề chỉnh với gậy gộc gươm đao giáo mác, cờ đỏ sao vàng đã tề tựu sẵn sàng. Tiếng trống ở điếm canh đê thúc một hồi dóng dả rồi liên hồi thúc giục. Ba tiếng súng nổ vang rền trong buổi rạng đông như một báo hiệu lệnh cho một cuộc đổi đời. Ba chiếc thuyền nan lớn từ trong các bụi tre rẽ nước lao ra, lá cờ đỏ sao vàng rộng khổ phần phật trước gió. Ba anh Cường, Thao, Xuyến đứng ở ba mũi thuyền cầm ngang súng lắp lưỡi lê sáng quắc. Lúc này trông các anh ấy còn dũng mãnh hơn cả các thiên thần. Mọi người ở trên đê la hét sung sướng. Bọn trẻ con nhảy cẫng lên hoan hô vang dội.

Đoàn người, phút chốc đã thành đoàn quân vùng lên khởi nghĩa cùng tiến bước dưới lá cờ đỏ tung bay trong buổi bình minh rực hồng, theo tiếng loa truyền lệnh và nhịp bước theo bài hùng ca cách mạng rất phổ biến hồi đó :

Cùng nhau đi hùng binh

Đồng tâm ta đều bước

Mặc cho quân thù trước

Ta quyết chí hy sinh

Tiến lên quân hồng !

Đoàn quân nhanh chóng đi qua chợ Bỏi, làng Phương Trạch, làng Ngọc Giang, gặp đoàn quân của làng Xuân Trạch ở gốc gạo Ba Đê. Chúng tôi phấn khởi giơ nắm tay ngang mắt nói to : Chào đồng chí, chào các đồng chí ! Mọi người gọi nhau bằng “đồng chí” rất thoải mái chân thành, không một chút ngượng ngập. Mọi người nhìn nhau bằng con mắt tin yêu, không một mảy may ngờ vực, trao đổi với nhau không phải bằng lời, mà bằng ánh mắt nụ cười thật hồn nhiên, thông cảm. Đúng là mối tình đồng chí cùng với nhau đứng dưới ngọn cờ cách mạng – cách mạng tháng Tám mùa thu 1945. Nó xôn xao làm sao ! Nó sôi nổi làm sao ! Nó chân thành, trong sáng làm sao ! Có lẽ phải hàng trăm năm mới có một lần …

Một sự xúc động đến nôn nao khó tả khi chúng tôi nhìn thấy một cỗ súng lớn đen bóng, có chân, có bệ, do năm sáu anh tự vệ chiến đấu của làng Xuân Trạch khiêng vác trên vai, nòng chĩa lên trời, thỉnh thoảng lại nổ đoành đoành mấy phát để thị uy cho đoàn quân khởi nghĩa cờ xí rợp trời, ùn ùn như nước chảy trên đường quốc lộ 3 đổ về huyện lỵ Đông Anh.

Thị trấn Đông Anh hôm nay tràn ngập các đoàn quân khởi nghĩa cờ đỏ sao vàng rợp trời, tiếng loa dậy đất, đông người, nhưng không hề mất trật tự. Các đoàn vẫn nghiêm chỉnh hàng quân nối tiếp nhau vào bãi đất rộng trước huyện đường để mít tinh Tổng khởi nghĩa.

Đến đây chúng tôi lại được trông thấy anh Độ anh Cư. Hai anh cùng một số anh chị cán bộ Việt Minh khác điều hành chỉ huy cuộc khởi nghĩa này, như chị Điệp, chị Ngân, anh Phong lùn, anh Thiệp, …

Các anh thì đeo súng ngắn một cách kín đáo hơn. Chị Ngân, chị Điệp lại phải dùng thắt lưng da đeo súng ra ngoài, những khẩu côn rulô mới oai vệ làm sao. Trông các chị chít khăn vuông đen, áo cánh nâu gụ, quần đen xắn gọn thật khéo ở cổ chân, thắt lưng đeo súng xệ bên hông và còn có thể thấy các viên đạn đồng óng ánh, ôi thật là thần tượng !

Một tiếng hô vang bằng chiếc loa đồng từ trên lễ đài : Đồng bào chú ý ! Chú ý ! Nghiêm !

Cả rừng người im lặng nín thở.

Chào cờ, chào !

Cả chục ngàn nắm tay đưa lên ngang mắt. Lá cờ đỏ sao vàng ta đến mấy mét được từ từ kéo lên. Đội danh dự bắn súng chào. Khẩu đại liên Hốt kít nhả nguyên một băng đạn lên trời.

Tiếng loa lại snảg sảng giới thiệu : Một đồng chí thượng cấp của Việt Minh lên nói chuyện !

Từ xa tôi cũng đủ nhìn rõ : một anh cán bộ đã từng hoạt động ở vùng Đông Anh này, anh mặc một bộ quần áo nâu đã tầu tầu, chân đất, đàng hoàng chững chạc bước lên lễ đài (là những cái bàn kê chồng cao lên). Khi anh hơi cúi xuống để chào mọi người ở tứ phía thì mới thấy khẩu súng ngắn hơi cộm lên ở tà áo nâu phía sau lưng. Anh nói rõ từng chữ một :

Kính thưa đồng bào anh em đồng chí !

Trước tiên tôi xin báo tin : Việt Minh đã chiếm Hà Nội, cắm cờ lên phủ Khâm Sai, nhà hát Tây, nhà Đốc Lý, nhà máy Đèn. Giặc Nhật đã đầu hàng, nội các Trần Trọng Kim bán nước hại dân, chính phủ Nam triều đã bị lật đổ, không còn nữa ! (Tiếng reo hò, hoan hô như sấm). Trên thế giới bọn phát xít Đức Ý Nhật đã quỳ gối đầu hàng quân Đồng Minh – Liên Xô, Anh, Pháp, Mỹ và giao nộp vũ khí. Thế là cuộc Đại chiến thế giới thứ hai đã kết thúc. (Tiếng reo hò, hoan hô lại nổi lên như sóng. Nhiều người nhảy múa lên hò hét). Từ nhiều năm nay Việt Minh đã phất cao ngọn cờ yêu nước, đánh Pháp, đuổi Nhật và lũ bù nhìn tay sai bán nước, mong đem lại cơm no áo ấm cho dân ta. Quyết đập tan cái ách một cổ ba tròng, đập cho tan tành cuộc đời trâu ngựa, cuộc đời hơn 80 năm nô lệ lầm than, đói rách cơ hàn. Mới hôm qua đây hai triệu người chết đói, chết đói đầy đường trong khi gạo thóc ở trong kho của Nhật để mục nát !

Vì vậy tại sao lại không vùng lên ?

Hãy vùng lên đập hết xích xiềng ! Đập hết xiềng gông nô lệ tối tăm tủi nhục ! (Có tiếng khóc nức nở ở dưới, rồi bùng lên những tiếng hô Đả đảo phát xít Nhật ! Đả đảo tay sai ! Tiếng hô vang rền hồi lâu từ chỗ này sang chỗ khác). Khi tiếng hô khẩu hiệu đã chấm dứt, anh cán bọ giơ tay lên :

Xin bố cáo với đồng bào tin hoàn toàn mới ! Vừa rồi trong lúc đồng bào ta hô khẩu hiệu thì một viên lục sự của huyện Đông Anh đã mở cửa huyện đường mời Việt Minh ta vào tiếp nhận. Quan huyện Mẫu đã bỏ trốn, uỷ nhiệm cho ông lục sự bàn giao lại tất cả mọi thứ giấy tờ, dấu triện, tài sản, nhà cửa, công đường cho chính quyền mới của Việt Minh !

Như vậy cuộc mít tinh khởi nghĩa cướp chính quyền ở huyện Đông Anh nàh đã thắng lợi ! Như vậy, nhân danh Việt Minh, chúng tôi xin tuyên bố : Từ nay huyện Đông Anh sẽ do Ủy ban cách mạng lâm thời huyện điều hành mọi công việc. Nội nhật hôm nay, chậm nhất là sáng mai Ủy ban sẽ ra mắt đồng bào. Theo chủ trương của thượng cấp, ngay ngày mai các xã đều lập ra các Ủy ban cách mạng lâm thời để lo việc cho dân. Những tin tức về nước lụt, có thể có lụt to là rất xấu và cấp bách. Cho nên việc đầu tiên quan trọng cần làm là lo việc giúp đồng bào tránh lụt, bảo vệ được con người, thóc gạo, gia súc, lúa má hoa màu, … Các công việc của các Ủy ban cách mạng lâm thời thôn xã, chúng tôi đã bàn với các đồng chí ở các thôn xã, cứ thế mà làm, người nào việc nấy. Bây giờ đội vũ trang cùng chúng tôi vào gặp những người Nhật … (Tiếng hô rầm rầm : Đả đảo phát xít Nhật ! Việt Nam độc lập muôn năm ! không dứt).

Những tiếng lệnh hô đanh gọn của lực lượng vũ trang : Nghiêm, nghỉ, đi đều bước ! … Các đội tự vệ lắp lưỡi lê sáng quắc nhanh chóng tiến về phía ga Đông Anh có một đồn binh Nhật đóng giữ.

Theo sự phân công của Ban chỉ huy cuộc khởi nghĩa ở Đông Anh thì chỉ có đội tự vệ vũ trang được trang bị súng trường Mút – scơ – tông và In – đô – si – noa mới được tiếp cận đồn binh Nhật theo sự chỉ huy phân công cụ thể. Các lực lượng vũ trang bằng vũ khí thô sơ khác bao vây vòng ngoài kế tiếp sẵn sàng chờ lệnh. Các lực lượng thanh nữ thì lo việc hậu cần tiếp tế. Các ông trung niên và thiếu nhi thì lo việc ngả cây ra đường nếu xe Nhật đến tiếp viện, cắt giây điện thoại.

Tôi cùng các đội viên nhi đồng, thiếu niên tham gia công việc ngả cây cản đường. Chúng tôi cùng một số các bác chặt cây bằng dao mã tấu và kiếm. Chỉ một lát sau tiếng súng bắt đầu nổ ở phía ga, khi mau khi thưa. Hơn một tiếng đồng hồ chúng tôi mới ngả được một cây nho nhỏ rồi kéo về phía đường quốc lộ 3 phía Hà Nội. Tiếng súng ở phía ga vẫn lác đác nổ. Tin tức cho hay ta vẫn đang bao vây đồn Nhật. Bọn Nhật bắn trả quyết liệt … Có người của ta bị thương. Chính tôi trông thấy một anh tự vệ chiến đấu mặc áo sơ mi trắng bị thương ở vai, xã cánh tay máu chảy đỏ cả một nửa vạt áo mà anh vẫn nói xa xả chửi bọn Nhật dã man, … bọn Nhật sẽ bị tiêu diệt ! Các chị phụ nữ dìu anh đến một gốc cây rồi xé khăn vấn khăn vuông, băng bó cho anh. Anh nằm mà mắt vẫn sáng lên, miệng vẫn nói, môi anh vẫn tươi hồng … Về sau nghe nói anh không sống được vì ra nhiều máu quá mà ta lúc đó cũng chẳng có cách gì chữa được, anh ấy là người Xuân Trạch. Tin từ trận chiến truyền ra : Bọn Nhật vẫn gan lì. Khẩu đại liên của ta bị hóc, phải đem ra ngoài sửa chữa lại. Quân ta đang tìm kế sách.

Không khí chung của mọi người là lo lắng sốt ruột, nhất là từ khi một xe cam nhông Nhật từ phía cầu Đuống lên. Tên lính Nhật xuống xe kéo cây ra bên đường, bắn mấy phát súng vu vơ sang hai bên rồi nhảy lên xe phóng thật nhanh về phía Phủ Lỗ, Đa Phúc.

Bỗng lúc 3 giờ rưỡi chiều mọi người nhìn thấy khói lửa bốc cao từ phía đồn Nhật, súng lại nổ rộ lên, có cả những tiếng nổ to, có lẽ là tiếng lựu đạn. Một bác nông dân cao lênh khênh, đã từng đi lính sang Tây nói như đinh đóng cột : Đây là đợt tấn công cuối cùng của ta, tôi nghe toàn súng mút – cà – toòng và Anh – đô – xi – noa, súng của bọn Nhật không thấy trả lời ! Chờ gì nữa, ta kéo nhau vào ga đi !

Thế là chẳng ai bảo ai, tất cả chạy ào ào về phía ga. Có những người từ ga chạy ngược lại vừa như khóc như cười, như điên như dại, vung mã tấu lên trời : Ta đã thắng rồi ! Bọn Nhật đã bị thui sạch không còn một thằng nào ! Ới làng nước, bàn dân thiên hạ ơi ! đến mà xem !

Phố huyện mở cửa rầm rầm, người túa ra đường sặc mùi khói và mùi tanh khét.

Chúng tôi trở về Hải Bối, trong buổi hoàng hôn chạng vạng, còn đủ nhìn thấy nước lụt đang tràn về từ phía Hối đồng, Hối đãng, Cổ Điển, Đồng Nhân, … Đó là ngày 21 tháng 8 năm 1945.

*

Cách mạng tháng Tám thành công, anh em làm khởi nghĩa ở huyện Đông Anh lại có dịp gặp nhau ở Hà Nội. Anh Trần Độ và anh Trần Quốc Cư – hai chỉ huy chính của cuộc nổi dậy chiếm huyện Đông Anh - kể lại :

“Mới đầu bọn mình cứ tưởng ngon ăn, như tay quan huyện Mẫu bỏ trốn nhưng cũng giao lại huyện đường một cách nghiêm chỉnh, đứng đắn. Có thể nói là một cuộc chịu khuất phục của chính quyền cũ trong hoà bình, đầu hàng vô điều kiện. Thế là huyện Mẫu biết điều, hiểu thời thế đấy !

Nhưng đến cái bọn Nhật thì xương quá. Khi anh em đội vũ trang đã bao vây đồn Nhật, mình (Trần Độ) vào gặp bọn Nhật, chúng nó lạnh lùng, tỏ vẻ chẳng hiểu gì cả. Một phần cũng tại mình, học nói được vài câu tiếng Nhật ấm ớ, mình nói hình như thằng sĩ quan Nhật chẳng hiểu mình nói gì ; mà nó nói gì, mình cũng không rõ. Một sự ngôn ngữ bất đồng thật đáng sợ. Mình giở tiếng Pháp ra nói một tràng. Tên Nhật chỉ lắc đầu xua tay, mặt lạnh như tiền.

Bọn mình quyết định rút ra. Vừa qua cổng, bọn Nhật liền bắn theo. Thế là anh em ta làm theo phương án : ĐÁNH. Địch ở trong bắn ra. Ta ở ngoài bắn vào. Hình như anh em mình ai cũng thích bắn lấy vài ba phát cho hăng máu, cho thoả. Anh em chẳng biết sợ là gì, vừa bắn vừa cười đùa. Bọn Nhật bắn ra ít hơn hẳn so với ta. Nghe ra thì chúng không có súng liên thanh. Một vài anh em leo lên tường, nhô ra bắn vào trong nhưng liền bị bọn Nhật bắn bị thương ngã xuống.

Khẩu đại liên Hốt kít lúc đầu bắn rất tốt. Có lúc nã cả băng đạn vào cổng đồn Nhật. Nghe tiếng đại liên của ta nổ, anh em đang chiến đấu như được tăng thêm sức mạnh tinh thần, đồng bào ở vòng ngoài xung quanh hò reo cổ vũ ầm vang.

Nhưng rồi cuộc chiến đấu vẫn dai dẳng, không phân thắng bại. Địch vẫn trả lời ta bằng phát một đĩnh đạc. Tôi hạ lệnh cho anh em không được bắn phí đạn, phải dành dụm cho giây phút quyết định cuối cùng.

Đang lúc bí kế, khẩu đại liên lại bị hỏng hóc. Mặt trời chỉ còn một con sào, bóng chiều đã ngả dài. Bỗng có tiếng hét to trong đám đông ở vòng ngoài : Đốt, đốt, đốt !

Tôi vụt nghĩ ngay đến trận hoả công Xích Bích, Khổng Minh đánh tan quân Nguỵ, Tào Tháo chạy trốn xém cả râu.

Thế là chúng tôi hạ lệnh cho đem rơm rạ từ các nhà xung quanh, các xóm gần nhất và ném các bó rơm rạ đã bén lửa vào trong. Khói lửa bốc càng cao, tiếng reo hò của đồng bào càng lớn. Lúc đầu còn thấy bọn Nhật bắn đì đẹt, rồi thưa dần, rồi im bặt.

Chúng tôi ra lệnh cho anh em đội vũ trang bắc thang vượt tường và phá cổng xung phong vào.

Thì ra bọn Nhật đã lăn kềnh cả ra, súng ống ngổn ngang, khói đen mù mịt. Còn một vài tên ngắc ngoải, mấy ông nông dân vác mã tấu vào băm nốt.

Sau khi thu dọn chiến trường, chúng tôi được thêm 11 khẩu súng trường Nhật, giao việc chôn cất tử thi cho các lính Nhật, giao việc trông coi huyện đường cho mấy anh chị em thị trấn huyện Đông Anh. Toàn đội vũ trang đã chiến đấu, các cán bộ chủ chốt của an toàn khu của Trung ương, các cán bộ nòng cốt của các xã thuộc huyện Đông Anh, kéo về đóng ở đình Cổ Loa. Ngay đêm ấy đã chính thức thành lập Ủy ban cách mạng lâm thời của huyện Đông Anh do đồng chí Lê Đình Thiệp làm chủ nhiệm.

 Tôi và anh Trần Quốc Cư sáng sớm mai phải về Hà Nội nhận nhiệm vụ mới của Thượng cấp.

Chúng tôi hỏi các anh về khẩu đại liên Hốt kít của làng Xuân Trạch, anh Trần Độ vui vẻ dí dủm trả lời : Chuyện này buồn cười ra phết khi mình về làm công tác đội An toàn khu cho anh Trường Chinh ở Đông Anh.

Số là anh em thanh niên Xuân Trạch có báo cáo cho bọn mình biết có lấy được mấy thùng súng đạn khi Nhật đảo chính Pháp 9 tháng 3 năm 1945. Chở từ bên Tứ Tổng về. Anh em đã cất giấu kỹ trong một buồng kín, rồi mời tôi trực tiếp xem để hướng dẫn cho cách lắp ráp và sử dụng. Tôi và anh em mở các hòm ra xem. Cuối cùng cũng chỉ biết đúng là một khẩu liên thanh cỡ lớn, có cả chân càng, nhiều đạn, tất cả còn mới toanh. Không biết lắp ráp ra sao. Tôi bảo anh em cứ cất giấu kỹ, giữ bí mật. Đấy là của quý, sẽ có ngày nó phát huy sức mạnh.

Kể từ hôm biết mấy cái hòm súng đạn, tôi canh cánh trong lòng, anh em Xuân Trạch nhìn tôi với con mắt chờ đợi.

Bỗng một hôm, anh em đến xin ý kiến tôi. Anh em nói rằng qua câu chuyện mới biết một bác nông dân đã có thời đi lính sang Tây đóng đội khố đỏ. Bác ấy tỏ ra có hiểu biết nhiều về súng đạn. Tôi nói ngay : Thế thì hay quá ; nhưng cần biết rõ bác ấy đối với đằng mình, với Việt Minh thế nào ? Anh em nói ngay : Bác ấy chỉ biết chăm chỉ làm ăn, ít giao thiệp với mọi người, bác ấy tỏ ra có thiện cảm đối với những thanh niên đứng đắn, sôi nổi, không rượu chè, be bét, …

Tôi ngẫm nghĩ một lát rồi nói với anh em : Cứ tiếp xúc với bác ấy đi, rồi hôm nào mời bác ấy xem cho, rồi tuỳ theo thái độ bác ấy mà mời bác ấy giúp một tay với chúng ta. Phải tuyên truyền giác ngộ những con người tốt đi theo cách mạng !

Hai hôm sau, bác nông dân ấy đến chơi. Tôi đóng vai một người họ hàng ở xa cùng ngồi uống nước. Anh em mở hòm, mời bác ấy xem. Sau khi xem kỹ lưỡng, xem cả những chữ của nhãn mác số hiệu, bác nói : “Thứ này tôi biết khi tôi đóng ở Mạc Xây bên Pháp, đã sử dụng một thời gian, rồi tôi được mãn lính về nước. Khẩu súng này gọi là Mi-tray-ơ Hốt-kít – súng liên thanh cỡ đại. Khẩu này còn mới nguyên, còn chưa lắp. Đạn còn mới tinh”.

Nghe bác này nói, tôi như mở cờ trong bùng rồi dặn dò anh em : Sau cuộc gặp hôm nay phải mời cho được bác ấy giúp cho việc tháo lắp và sử dụng.

Nhờ sự giúp đỡ tận tình của bác nông dân ấy mà khẩu đại liên duy nhất mà ta có trong cuộc khởi nghĩa chiếm huyện Đông Anh đã phát huy thanh thế cách mạng lẫy lừng!

Anh Trần Cư nói mấy câu về khởi nghĩa ở Đông Anh:

- Nhân dân rất căm thù phát xít, phong kiến, quyết tâm nổi dậy lật đổ. Sự lãnh đạo của Đảng là kịp thời thế. Ta tổ chức được nhân dân, các đoàn thể khá chặt chẽ, trên dưới một lòng tuân theo các mệnh lệnh chỉ huy nghiêm túc, không hề có hiện tượng manh động, tự phát.

- Những sáng kiến của quần chúng nhân dân là vô cùng có ý nghĩa cho nên mới có hoả công Xích Bích tuyệt với thui cháy cả 11 tên Nhật, thu toàn bộ vũ khí.

Có thể nói: Cuộc khởi nghĩa Đông Anh hôm 21/8/1945 là cuộc khởi nghĩa của sức mạnh nhân dân vùng lên kết hợp với lực lượng vũ trang được trang bị tương đối mạnh (khoảng vài chục súng trường và cả một đại liên mới tinh). Kỹ, chiến thuật của ta còn sơ sài, ấu trĩ, nhưng biết khai thác trí tuệ và sáng kiến của nhân dân - những người nông dân áo vải chân đất… mà ta có thắng lợi của huyện Đông Anh, có tính lịch sử độc đáo trong Cách mạng tháng 8-1945. 

(Trích Nhớ Nhà văn Trần Độ, Nxb Văn học, 2013)