Câu hỏi lớn

Tâm sự cùng các bạn trẻ

Bất cứ ai cũng có một thời trẻ tuổi, bất cứ nhiệm vụ lịch sử lớn lao nào của dân tộc, của đất nước và của cả nhân loại cũng là do các lớp tuổi trẻ gánh vác và hoàn thành.

Người nói chuyện với các bạn hôm nay cũng đã từng có một tuổi trẻ và cũng đã gánh vác những nhiệm vụ của nhiều chặng đường lịch sử. Hiện nay tôi không còn trẻ nữa, nhưng lại có điều kiện để suy nghĩ về những chặng đường của nhiều lớp trẻ tuổi. Mỗi lớp tuổi trẻ có những nhiệm vụ nặng nề, có những gian khổ hy sinh phải chịu đựng, nhưng cũng có những hạnh phúc riêng mà lớp khác không có.

Con người ta sinh ra, không ai chọn được cha mẹ, quê hương và Tổ quốc để mà đầu thai. Con người sinh ra ở đâu, ở gia đình nào tự nhiên thừa hưởng mọi niềm vui hạnh phúc ở đó và cũng tự nhiên phải gánh vác những nặng nề cay đắng của cuộc đời ở đấy!

Nhưng sinh ra ở đâu thì ta cũng nằm ở trong một dòng liên tục của đời sống, ta mang trong người dĩ vãng và ta làm chủ tương lai (hoặc ta bơ vơ trước tương lai). Mới đây, trong buổi đi nghe nghệ sĩ nhân dân Đặng Thái Sơn biểu diễn, sau biểu diễn, tôi được thấy nhạc sĩ già Nguyễn Xuân Khoát lên tặng hoa và chúc mừng Đặng Thái Sơn. Bác Khoát trìu mến ân cần ôm Sơn, còn Sơn tươi cười sung sướng kính trọng nép vào người bác Khoát. Một ông già hơn 70 tuổi, một thanh niên hơn 20 tuổi, mỗi người đại diện cho một thế hệ, cho một thành công, một sự nghiệp, nhưng đều trong một dòng liên tục của lịch sử dân tộc. Bác Khoát không đẻ ra Sơn, không trực tiếp dạy dỗ Sơn, không tạo ra Sơn và bây giờ bác Khoát không thể trở thành Sơn được. Sơn có hạnh phúc, có thành công, có nhiệm vụ và sức lực của Sơn. Nhưng phải chăng chính cái sự nghiệp mà bác Khoát suốt đời chăm lo, ngày nay được thể hiện một phần và là phần rực rỡ ở Sơn không? Trong thành công và hạnh phúc của Sơn hôm nay phải chăng có cả thành công và hạnh phúc của bác Khoát.

Ý thức và sự liên tục lịch sử của một dân tộc, của gia đình, của một lý tưởng, một hoài bão phải chăng là một ý thức cao cả của con người. Con người không có mối liên hệ lịch sử này thì còn đâu là con người.

Các bạn trẻ ngày nay có những hạnh phúc mà tuổi trẻ cách đây nửa thế kỷ không có, các bạn ngày nay nghiễm nhiên là người dân của “nước độc lập”, không phải người dân nô lệ nữa, các bạn lo việc xây dựng “cách làm người” cho tốt hơn, không phải lo đấu tranh cho “quyền làm người” nữa.

Nhưng, các bạn trẻ ngày nay đứng trước tình hình phức tạp và nhiệm vụ nặng nề. Nhìn vào tình hình phức tạp và nhiệm vụ này là xen kẽ bao nhiêu cách nhìn khác nhau và để hoàn thành nhiệm vụ ngày nay, bạn trẻ lại gặp bao nhiêu mâu thuẫn gay gắt mà có lẽ những thời kỳ trước đây chưa có.

Các bạn đang sống ở một thời kỳ mà những con người và cảnh sống như chị Dậu, Chí Phèo chỉ còn lại trên phim ảnh, những sự tích : Phạm Hồng Thái, Trần Phú, Lê Hồng Phong, Nguyễn Thị Minh Khai, nhất là Hồ Chí Minh… chỉ còn được kể lại trong sách như những huyền thoại, truyền thuyết như về Lý Thường Kiệt, Nguyễn Trãi… Nhưng chính các bạn lại đang chứng kiến những huyền thoại mới của Đặng Thái Sơn, Phạm Tuân, Bùi Quang Thận, Nguyễn Bá Lại, Hoàng Thị Hồng Chiêm và hàng nghìn anh hùng dũng sĩ khác, những con người và cảnh sống mà chúng tôi trong thời tuổi trẻ của mình có viễn tưởng xa xôi và mơ hồ bao nhiêu cũng không nghĩ ra được. Tuổi trẻ chúng tôi bước vào đời với hai cái ranh giới thật rõ ràng, rành mạch và dứt khoát: bọn cướp nước và người cứu nước, bọn bóc lột và người lao động bị bóc lột áp bức. Các bạn ngày nay lại gặp nhiều chi tiết cuộc sống phức tạp hơn: kẻ xâm lược nhiều khi ẩn hiện không rõ hình nét, kẻ đang xâm phạm biên giới Tổ quốc ta, mới hôm qua lại là bạn, là “đồng chí”. Ta chống bóc lột, nhưng ta lại dùng nhiều tiện nghi kỹ thuật của bọn bóc lột trong đời sống và cả xây dựng xã hội nữa. Ta chống đế quốc, chống chiến tranh, nhưng ta lại phải chung sống cùng một hành tinh với chủ nghĩa đế quốc với những kẻ gây chiến. Trong một nhóm bạn bè bước vào đời hình như cứ có sự phân hoá thành nhiều “số phận” khác nhau, như có một sự may rủi nào đó xếp đặt? – Có những kẻ mà các bạn coi thường, khinh thị, tài năng thì xoàng, phẩm chất lại thấp, thế mà cứ có danh vọng, có quyền hành, v.v… và v.v…

Mỗi thời kỳ của lịch sử, hình như lại có một hai câu hỏi lớn mà mỗi người phải tự mình giải đáp – Có ai giúp chăng nữa, rút cục sự giải đáp cũng phải biến thành là của mỗi người.

Thời chống Pháp, câu hỏi lớn là ta không có súng lớn, máy bay, lấy gì đánh được Pháp?

Thời chống Mỹ câu hỏi lớn là làm sao một nước nhỏ và yếu như ta lại có thể chống lại một nước đế quốc lớn và mạnh nhất thế giới? Bạn bè, anh em và nhân loại tiến bộ thương ta và lo cho ta thật sự. Nhưng ta đã có câu giải đáp và ta đã thật sự giải đáp được.

Ngày nay, phải chăng câu hỏi lớn là nước ta có lên thẳng chủ nghĩa xã hội được không? Ta có thể công nghiệp hoá được không? Xã hội ta có thể ngày càng trong sạch, nghĩa là ngày càng công bằng, hạnh phúc được không?

Thực ra Đảng đã đề ra những câu giải đáp rõ ràng. Những câu giải đáp của thời đại, và thời đại đã góp phần giải đáp. Còn các bạn, những chàng trai, những cô gái của thời đại mới, bạn hãy có cách giải đáp của mình với trách nhiệm và sức lực của mình.

Bằng cả cuộc đời của lớp người già chúng tôi, chúng tôi đã giải đáp những câu hỏi trước và đang cùng các bạn tiếp tục giải đáp các câu hỏi ngày nay.

Chúng ta đang giải đáp những câu hỏi lớn của cuộc sống hiện nay bằng trí óc, bằng mồ hôi, bằng máu, bằng cả cuộc sống của mỗi chúng ta. Các bạn có nghĩa vụ và vinh dự giải đáp nó như nhiều lớp tổ tiên và cha anh đã từng giải đáp các câu hỏi lớn như vậy trong lịch sử.

Thời kỳ mà ta đang sống đây nhất định sẽ lại đi vào lịch sử như một thời kỳ đầy huyền thoại và truyền thuyết lý thú.

Chúc các bạn giải đáp tốt được câu hỏi lớn của lịch sử, gánh vác và hoàn thành tốt nhiệm vụ mà lịch sử đã đặt vào đôi vai trẻ trung của các bạn.

Kỷ niệm 40 năm lập nước
Tháng 9-1985

(Trích Trần Độ tác phẩm, tập I, Nxb Hội Nhà Văn, 2012)